योगा सुदृढ जीवनाचा मार्ग

 योगा सुदृढ जीवनाचा मार्ग  

                                                               

                                                                                                                                                  प्रदिप देवरे 

                                                                                                                               प्राथमिक शिक्षक , नाशिक 

                              “न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते |

                       तत्स्वयं योगसंसिध्द: कालेनात्मनि विन्दति ||”  अर्थात  या जगात दिव्याज्ञानापेक्षा शुद्ध अन्य काहीच नाही . जि व्यक्ती दीर्घकालीन योगाच्या अभ्यासाद्वारे मनाला शुद्ध करते ,अशी व्यक्ती योग्य वेळी हृदयात या ज्ञानाचे आस्वादन करत असते.

                                   बऱ्याच वेळा लोकांचा गैरसमज होतो की योगा फक्त योगासनांपूर्तीच मर्यादित आहे , त्याचे शारीरिक स्तरावर होणारे फायदे आपल्याला सहज लक्षात येतात. परंतु प्रत्यक्षात शरीर, मन आणि श्वासोच्छ्वास यांचा योगामुळे संयोग झाल्याने आपल्याला अगणित फायदे होतात. तुमचे मन, शरीर आणि श्वास यांचे एकमेकांशी संतुलन राखले गेल्याने जीवनाचा प्रवास शांत, आनंदी आणि सर्वार्थाने सफल होतो. योगा हजारो वर्षांपासून संशोधित सुदृढ आरोग्याचा मार्ग आहे . आणि आता त्याचं आरोग्यदायी महत्व संपूर्ण जगाणे मान्य केले आहे. जगभरातील अने विद्यापीठांमध्ये योग व योगासनांच्या उपयुक्ततेविषयी संशोधनं सुरु आहेत. त्यामुळेच जगभरात शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याला चालना देण्याच्या योगाच्या क्षमतेसाठी योगाला ही मान्यता मिळाली आहे. या लेखात  आपण योगाच्या शरीरावर आणि मनावर होणाऱ्या शारीरिक परिणामांमागील विज्ञान जाणून घेणार आहोत. 

ताणतणाव कमी करणे 

                                   आजच्या वेगवान व धकाधकीच्या जीवनात तणाव निर्माण होणं ही एक सामान्य समस्या आहे. तसेच जर दीर्घकाळापर्यंत तणाव असेल तर तो शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करू शकतो. योगामुळे शरीरातील तणावाशी संबंधित हार्मोन कॉर्टिसोलची पातळी कमी होते. एका अभ्यासात असं दिसून आलं आहे की आठ आठवडे दिवसातून फक्त १२  मिनिटे योगाभ्यास केल्याने कोर्टिसोलच्या पातळीत लक्षणीय घट झाली. तणावमुक्त,आनंदी आणि समाधानी मन नात्यांसारख्या संवेदनशील संबंधात फार उपयोगी पडते.  तुमचा जोडीदार,आई-वडील,मित्र किंवा तुमच्या लाडक्या व्यक्ती या सगळ्यांशी असेलेले नातेसंबंध योगामुळे सुधारतात. योगआणि ध्यान धारणेमुळे मन सतत आनंदी, प्रसन्न आणि शांत राहते. त्याचा उपयोग आपल्या जवळच्या लोकांशी चांगले संबंध प्रस्थापित करण्यासाठी होतो. थोडक्यात, योगा ताणतणाव कमी करण्यास फायदेशीर ठरतो.

शरीराची लवचिकता वाढते व बेढबपणा कमी होतो  

                          योगाभ्यास करताना वेगवेगळ्या आसनांमध्ये स्ट्रेचिंग करणे आणि होल्ड करुन राहणं समाविष्ट असतं. त्यामुळे सांधे आणि स्नायूंमध्ये लवचिकता आणि गती वाढण्यास मदत होते. ही वाढलेली लवचिकता दुखापती टाळण्यास आणि वेदना कमी करण्यास देखील मदत करू शकते. विशेषत: संधिवात किंवा पाठदुखी सारख्या परिस्थिती असलेल्या व्यक्तींमध्ये हे अधिक फायदेशीर ठरते.  तुमच्या दैनंदिन कार्यक्रमात तुम्ही जर योगाचा समावेश केलात तर शरीर सशक्त, चपळ आणि लवचिक बनेल. रोज न चुकता योगा केलात तर तुमच्या शरीराच्या स्नायूंना बळकटी येईल. तुमच्या शरीराची ठेवण सुधारेल. उभे राहताना, बसताना, झोपताना आणि चालताना त्यात एक प्रकारचा डौल येईल. चुकीच्या पद्धतीने बसण्या उठण्यामुळे पूर्वी जे अंग दुखायचे तसे ते दुखणार नाही.

हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आरोग्य सुधारते 

                         योगाचे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी फायदे भरपूर आहेत. अभ्यासातून असं दिसून आलं आहे की योगाभ्यास केल्याने रक्तदाब कमी होतो, कोलेस्टेरॉलची पातळी कमी होते आणि हृदयाचे कार्य सुधारते.

श्वसनाचे कार्य सुधारते 

                         श्वासोच्छ्वास हा योगाभ्यासाचा मुख्य घटक आहे आणि अभ्यासातून असं दिसून आलं आहे की योगाभ्यास केल्याने फुफ्फुसाची क्षमता आणि श्वासोच्छवासाची कार्यक्षमता सुधारू शकते. हे विशेषतः अस्थमासारख्या श्वासोच्छवासाच्या समस्या असलेल्या व्यक्तींसाठी फायदेशीर ठरू शकते.

रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारते 

                         शरीर, मन आणि आत्मा या तिघांचे मिळून एकसंघ अशी आपली यंत्रणा असते. त्यामुळे शारीरिक अस्वस्थपणाचे पडसाद जसे मनावर आघात करतात तसेच मानसिक अस्वास्थ्याचे परिणाम शरीरात रोगाच्या रूपाने प्रकट होतात. योगामुळे निरनिराळ्या अवयवांचे मर्दन केले जाते आणि त्यांचे स्नायू बळकट होतात. श्वसनाच्या वेगवेगळ्या तंत्रांमुळे आणि ध्यान धारणेमुळे शरीरात साठलेला ताण तणाव निघून जातो झोपेची गुणवत्ता सुधारून lymphatic circulation वाढवून, योगा रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यास आणि आजाराचा धोका कमी करण्यास मदत करू शकतो. आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.

इनफ्लेमेशन कमी होते 

                          दीर्घकाळ इनफ्लेमेशन होणं हा संधिवात, हृदयरोग आणि कर्करोगासह विविध आरोग्याच्या परिस्थितींशी जोडलं गेलेलं लक्षण आहे. मात्र, योगा हे लक्षण कमी करु शकते. योगामुळे शरीरातील जळजळ कमी होते आणि संभाव्यत: या परिस्थितीचा धोका कमी होतो.

मूड आणि मानसिक आरोग्य सुधारते 

                          योगाचा मूड आणि मानसिक आरोग्यावर सकारात्मक प्रभाव पडत असल्याचं दिसून आलं आहे. एका अभ्यासात असं दिसून आलं आहे की सहा आठवड्यांसाठी आठवड्यातून फक्त एक तास योगाभ्यास केल्याने चिंता आणि नैराश्याच्या लक्षणांमध्ये लक्षणीय घट झाली. योगाभ्यासाच्या वेळी मेंदूमध्ये एंडोर्फिन आणि मूड वाढवणारी इतर रसायने सोडल्यामुळे हे परिणाम होऊ शकतात.

सजगता आणि आत्म-जागरूकता 

                          योगामध्ये श्वासावर लक्ष केंद्रित करणं आणि आहे त्या क्षणी उपस्थित असणं समाविष्ट असतं. त्यामुळे व्यक्ती अधिक सजग आणि आत्म-जागरूक होतात. या वाढलेल्या सजगतेमुळे भावनिक नियमन चांगल्या प्रकारे होते. तसेच निर्णयक्षमता सुधारणे आणि एकूणच मानसिक कल्याण होऊ शकते.

                             योगाच्या शरीरावर आणि मनावर होणाऱ्या शारीरिक परिणामांमागील विज्ञान असं सुचवतं की नियमितपणे योगाभ्यास केल्याने अनेक प्रकारचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याचे फायदे मिळू शकतात. तणाव कमी करणे आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आरोग्य सुधारण्यापासून ते सजगता आणि आत्म-जागरूकता वाढवण्यापर्यंत, योगामध्ये आपल्या जीवनातील अनेक पैलू सुधारण्याची क्षमता आहे.